իր

Հայերեն

• ՄՀԱ՝ [iɾ]

վանկեր՝ իր 

Ստուգաբանություն

Բնիկ հնդեվրոպական՝ *k^ui-ro-` *k^ui- դերանվանական արմատից, որտեղից՝ ի-, ինչ։

Գոյական

1. որևէ կարգի առարկա (առավել. կենցաղային, աշխատանքի և այլն) ◆ Իրերն ընկղմվել էին կիսաստվերիների մեջ։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Նա եկել էր մեր խանութից իրեր գնելու, - պատասխանեց լրատուներից մեկը։ (Մուրացան) ◆ Նա գնել էր ճանապարհի նոր հագուստ, երկարաճիտ կոշիկներ, ձիու թամբ, նոր տեսակի պայուսակ, և այլ այնպիսի իրեր, որոնք կարող էին հարկավորվել միայն վայրենի տեղերում։ (Մուրացան)
2. (հոգն․) ճամփորդության ժամանակ հետը վերցվող զգեստներ, անձնական գործածության առարկաներ և այլ բաներ ◆ Սմբատը պատվիրեց շոգենավի գործակատարին կարգադրություն անել իրերի մասին։ (Շիրվանզադե) ◆ Կառապանը… ժողովվեց իսկույն Պետրոսի իրերը՝ կառքի ետին ու առաջին դարսելով։ (Մուրացան) ◆ Վաղանցուկ են կան ու չկան սիրելիս, բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի։ (Ավետիք Իսահակյան)
3. իրականության, կյանքի երևույթ, իրողություն, փաստական դրություն ◆ Արթուն խոսքը… հարթում է իր ճանապարհը ուրիշների սրըում…երբեմնի փայլում բարձր մտքերով և երբեմն զարմացնում իրերի և մարդկանց ճշգրիտ ճանաչողությամբ։ (Ակսել Բակունց) ◆ Նա հետևում էր իրերի և կյանքի պահանջների ընթացքին։ (Րաֆֆի) ◆ Փոխանակ ասելու ես տեսա մի տղայի՝ ասել՝ ես տեսա մի տղա, սա իրի առումով է գարծածաված։ ◆ Կասսիոյիս փոխարիոնւմ է հիմա իրերի բերմամբ։ ՎՓ ◆ Նա…գնաց Էջմիածին՝ իրերի դրությունը Մատթեոսի կաթողիկոսին ծանթոացնելու համար։ (Մուրացան) ◆ Ես սիրում եմ իրերն իրենց իսկական անունով կոչել։
4. ամեն կարգի զգայական առարկա, բնության մեջ գոյություն ունեցող նյութական մարմնական որևէ բան ◆ Վաղանցուկ են կան ու չկան սիրելիս, բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի: (Ավետիք Իսահակյան)
5. (հնց․) դեպք, դիպված, պատահար

Հոմանիշներ

1. առարկա, գույք, ինչք, նյութ, բան

Արտահայտություններ

1. իրի առում - (լեզվբ․) անձ ցույց տվող գոյականները որպես իր ցույց տվող անուններ գործածելը, անձերի անունների գործածությունը իր ցույց տվօղ գոյակնների քերականական հատկանիշներով ◆ Փոխանակ աելու ես տեսա մի տղայի` ասել` ես տեսա մի տղա, սա իրի առումով է գործածված:
2. իրերն իրենց անունով կոչել կամ՝ իրենց բուն, իսկական անունով կոչել - ուղղակի խոսել, մեղմացնող կամ քողարկող արտահայտությունների չդիմել
3. իրերի բերումով` բերմունքով` բերմամբ - դեպքերի, երևույթների այս կամ այն կերպ զարգանալու` դասավորվելու հետևանքով ◆ (Յագոն) աստիճանազուրկ Կասսիոյիս փոխարինում է հիմա իրերի բերմամբ: (Վահրամ Փափազյան)
4. իրերի դրություն - իրադրություն
5. իրերի վիճակ - իրավիճակ
6. ինքնին իր - առարկան իր էության մեջ` անկախ ճանաչողության անհատական ձևերից
7. սովորական իրերի կարգում լինել - սովորական լինել, արտակարգ ոչինչ չունենալ ◆ Այդ բորոլը այն ժամանակ սովորական իրերի կարգումն էր: (Րաֆֆի)

Ի արտաքին հոլովում
	Եզակի թիվ	Հոգնակի թիվ
Ուղղ.	իր(ը)	իրեր(ը)
Սեռ.	իրի	իրերի
Տր.	իրի(ն)	իրերի(ն)
Հայց.	իր(ը)	իրեր(ը)
Բաց.	իրից	իրերից
Գործ.	իրով	իրերով
Ներգ.	իրում	իրերում

Թարգմանություններ

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ object, item, article, thing, belongings, body, reality, occurence, (archaic) accident, incident հունարեն՝ գերմաներեն՝ դանիերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ предмет (ru) ‎(predmet), вещь (ru) ‎(veščʹ) վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Դերանուն

1. ինքն դերանվան երրորդ դեմքի սեռական հոլովը ◆ Նա առանձնացած ապրում էր իր տանը, ինչպես իշխանը դղյակում։ (Ակսել Բակունց) ◆ Դարձավ իր կռվից իշխան Թաթուլը։ Հովհաննես Թումանյան

Արտահայտություններ

1. իր ասածի - համառ, ուրիշի չլսող
2. իր գլխի - ինքնագլուխ
3. իր գլխի տերը - ազատ, ինքնագլուխ ◆ Ամեն մարդ իր գլխի տերը, ուտողն ուտողի: (Ակսել Բակունց)
4. իր զուռնան` զուռնեն փչել, իր էշը քշել - միշտ իրենը պնդել, համառորեն պահանջել, չհամոզվելով միևնույն խոսքէրը միշտ կրկնել ◆ Ինչքան ես ասում եմ, էլի նա իր էշն է քշում։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Էլի անիրավ փորս իր զուռնեն էր փչում։ (Ավետիք Իսահակյան)
5. իր ժամանակին - երբ անհրաժեշտ է, անհրաժեշտ պահին, ճիշտ պահին, ժամանակին ◆ Իր ժամանակին կուսակցությունը մերկացրեց անհատի պաշտամունքը։
6. իր լսածով - ինչպես որ ինքն է լսել, ըստ իրեն հասած տեղեկության ◆ Զորքը պիտի սար բարձրանա, որովհետև իր լսածով քաղաքում խոտ չի ճարվում։ (Ակսել Բակունց)
7. իր խելքին - ազատ, ինքնագլուխ
8. իր խոսքը ասել - որևէ բանում իրեն դրսևորել, որևէ բանում դեր խաղալ` որևէ հարցի վերաբերյալ անհրաժեշտ կարծիք հայտնել` վերաբերմունք ցույց տալ
9. իր խոսքի տեր(ը) - 1) խոստումնապահ, խոստումը միշտ կատարող, չդրժող. 2) համառ, անզիջող ◆ Նա իր խոսքի տեր մարդ է, ոչնչով չես կարող համոզել։
10. իր խոսքերով պատմել - ընդհանուր բովանդակությունը` հաղորդել, համառոտ ներկայացնել
11. իր դարն անցկացնել - 1) հնանալ. 2) իշխանությունը` ազդեցությունը կորցրած լինել
12. իր խոսքին մնալ - կարծիքը` համոզմունքը չփոխել
13. իր կարգով գնալ - բնական ընթացքից դուրս չգալ, բնական լինել, արտակարգ որևէ բան չպատահել ◆ Ամեն ինչ իր կարգով է գնում, ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունեցել։
14. իր կողմը քաշել - 1) մեկին համոզելով կամ որևէ այլ ձևով երեն կողմնակից դարձնել. 2) սեփական անձի` շահերի մասին հոգալ ◆ Ամեն մի նախարար քաշում է իր կողմը, և ոչ ոք չի մտածում պետության, երկրի մասին: Ստեփան Զորյան
15. իրեն կրակը գցել` նետել - 1) խիստ երդվել, որ ինքը բան չի արել կամ պահանջված բանը չունի. 2) ամեն կերպ ջանալ մի բան անել` մի գործ գլուխ բերել
16. իր համար - 1) առանց ուրիշին դիմելու, սեփական միջոցներով ◆ Նա իր համար ապրում է, ոչ ոքի չի խանգարում։. 2) առանձին, անկախ ◆ Նա իր համար, ես ինձ համար, ինչ կարող է անել:
17. իր հացին քացի` քացով տալ - սեփական շահերին վնասել, իրեն վնաս հասցնել ◆ Էն որ խելքն աղ ու հացի հետ կերած մարդը կլինի, որ իր հացին քացով տա։ (Պերճ Պռոշյան)
18. իր հերթին - իբրև պատասխան, իր կողմից, առանց զիջելու ◆ Նա էլ ետ չմնաց, իր հերթին խիստ վիրավորական խոսքեր ասաց։
19. իր ձեռքով իր ափսեն` ամանը հող լցնել - սեփական արարքով` վարմունքով առաջ գնալու` լավ վիճակի հասնելու` ցանկացածը ձեռք բերելու հնարավորությունից զրկել
20. իր ձեռքով իր տունը քանդել` ավերել, իր ձեռքով իր աչքի լույսը հանել` խավարեցնել - սեփական կամքով իրեն մեծ վնաս հասցնել ◆ Մարդն էլ իր ձեռքով աչքի լույսը կխավարեցնե՞: (Րաֆֆի)
21. իր ճանապարհով գնալ - գործել` մեկին կամ մի բանի վերաբերվել` ինքնուրույն, ըստ իր ցանկության ու ըմբռնումների
22. իր մահով մեռնել - բնական մահով մեռնել
23. իր մտքի (մտքերի) հետ լինել - մտազբաղ լինել
24. իր մտքում, ինքն իր մեջ - առանց արտահայտելու, առանց ուրիշի հետ փոխանակվելու ◆ Տեր նորընծան հիշեց իր աղջկանը, որին իր մտքում ընդունում էր վերուստ ուղարկած պատիվ։ (Ակսել Բակունց)
25. իր յուղի մեջ` յուղով տապակվել - շատ սուղ ու աղքատ կյանք վարել, հազիվ գոյություն քաշ տալ ◆ Ասում էին, որ Մարտիրոսի կյանքը կյանք չէ, այլ դժոխք, որ խեղճ մարդը տապակվում է իր յուղի մեջ։ (Շիրվանզադե)
26. իր ոտքով (ոտով) գալ - 1) առանց հրավիրելու` հայտնելու ժամանել ◆ Չգիտենք ինչ է լսել, վեր է կացել իր ոտքով եկել։. 2) նեղություն չպատճառել ինքն իրեն գալ (առանց ուրիշին նեղություն պատճառելու) ◆ Սահակն իր ոտով եկավ։ (Ակսել Բակունց)
27. ոտքը իր վերմակի չափ` չափով մեկնել` պարզել, իր տեղը իմանալ` ճանաչել - 1) իրեն պահել ըստ ունեցաց արժանիքների` դիրքի` դրութան, համեստ լինել. 2) իմանալ ում դեմ է հանդես գալիս և ըստ այնմ վարվել ◆ Թող նա իր տեղը ճանաչի, և ոտքըիր վերմակի չափ մեկնի, այլապես խիստ կտուժի։}}
28. իր վշտի` ցավի հետ լինել - ուրիշների սփոփանքը` մխիթարությունը չվայելել, մենակ կրել իր վիշտը` ցավը
29. իր տեղում լինել - զբաղեցրած պաշտոնին` աշխատանքին` զնաղմունքին ընդունակություններիով` հակումներով հարմար լինել
30. իր տեղը նստեցնել, իր տեղը ցույց տալ - 1) հոխորտացող մեկին հասկացնել, որ նա ճանաչի իրեն` ըստ իր ունեցած արժանիքների պահի իրեն. 2) պատասխան խոսքով հակահարված տալ
31. իր տեսակի - յուրահատուկ, իրեն միայն հատուկ ◆ Նա բոլոր հեղինակներին հավասար հարգանքով չէր վերաբերովում։ Իր տեսակի քննադատ էր։ (Շիրվանզադե)
32. իր ցավով տապակվել - իր վիշտը մենակ կրել` ապրել, իր վշտի հետ լինել, ուրիշների մխիթարությունը` սփոփանքը չվայելել
33. իր քեֆին - ազատ, ուզածի պես ◆ Աղավնին թռավ, գնաց իր քեֆին: (Խաչատուր Աբովյան)
34. իր օրում - (ժղ․) ոչ մի ժամանակ, երբեք
35. իր օրով գնալ - ըստ իր կարողության` ուժի` հնարավորությունների վարվել

Թարգմանություններ

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ his, her հունարեն՝ գերմաներեն՝ դանիերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։