աստված

Հայերեն

• ՄՀԱ՝ [ɑstˈvɑt͡s]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ աստուած

վանկեր՝ աստ•ված 

Ստուգաբանություն

Հավանաբար բնիկ հնդեվրոպական, բայց միասնական վարկած չկա։ Ամենից հավանական են երկուսը.

• ծագում է հնդեվրոպական * ansu- «աստված, ոգի» (հմմտ. հին հնդկերեն ánila «կենսաշունչ», գերմաներեն * ansur «աստված, ոգի») և * diu- «աստված» հիմքերի բարդումով և -ած-ով, կամ այդ նույն * ansu- հիմքի և տուած «տվող» (հմմտ. գթած, ողորմած) ձևի բաղադրությամբ
• ծագում է աստ- արմատից, որ հաստ արմատի տարբերակն է, բայց սխալմամբ միացվում է ազդ արմատի հետ. հմմտ. աստի(ն), աստոյ «հաստատուն, ամուր» և աստոյ, աստու «զորեղ, ուժեղ»։ Ճիշտ չէ փռյուգերեն Σαβαζιος աստծու անվան հետ կապելու փորձը (Մառ), որ ընդունում է նաև Աճառյանը։ Եթե ճիշտ է Գ. Մելիքիշվիլին, որ գտնում է ուրարտերեն aštuzi զուգահեռ, ապա այն պետք է համարել փոխառություն հայերենից։

Գոյական

1. կրոնական պատկերացումներով՝ աշխարհն ստեղծող ու կառավարող գերագույն էակ կամ՝ բազմաստվածության մեջ՝ այդպիսի էակներից յուրաքանչյուրը ◆ Էն աստծուն, որ ասում են իբր կերտող է, ստեղծող, մենք չենք ու չենք հավատում։ (Հակոբ Հակոբյան) ◆ Չափավորիր խոսքդ, տեր սեպուհ, և մի խառնվիր աստծու սահմանած կարգերին։ Ստեփան Զորյան
2. հեթանոսական կրոններում՝ բնության որևէ բնագավառի տերը, իշխող ◆ Աստվածն առատության՝ մեծ Վանատուր յուր բարիքով հարստացրել է մեզ։ …Վահագն է վեհ աստված վիշապաքաղ։ (Նաիրի Զարյան)
3. (փխբ․) որևէ բնագավառի ամենամեծ ստեղծող, կազմակերպող, գործիչ անձ ◆ Ահա Պետրոսը՝ ռուս պետականության աստվածը: (Հրաչյա Քոչար)
4. (փխբ․) սիրո՝ երկրպագության՝ պաշտամունքի՝ մեծ հարգանքի առարկա, պաշտամունքի արժանի անձ
5. ժամանակակից կրոններում դա, իբրև կանոն, գերագույն բանականությամբ, բացարձակ կատարելությամբ, ամենակարողությամբ օժտված գերագույն էություն է, որն արարել է աշխարհը և կառավարում է այն։

Մակբայ

1. (գործիական հոլովը) աստծու օգնությամբ, եթե հաջողվի ◆ Երբ աստուծով կմեծանաս, այն ժամանակ շատ առիթներ կունենաս կռվելու։ (Րաֆֆի)

Հոմանիշներ

1. տեր, Արարիչ, Ստեղծող, Ստեղծիչ, Հաստիչ, Հայր, Ամենակալ, Ամենակարող, Արքա երկնավոր, Արքա երկնից, Երկնային թագավոր, Երկնային դատավոր, Տիեզերքի թագավոր, Թագավոր թագավորաց, (հզվդ․) Գոյարար, Մարդարար, Ամենարար, Ամենաստեղծ, Ամենաստեղծիչ, Ամենագործ, Տնօրեն

Հականիշներ

1. չաստված, նեռ, սատան

Արտահայտություններ

1. աստծու առավոտ – ամեն առավոտ, ամեն օր
2. աստծու բարին – աստծու բարին քեզ լինի (պատասխան բարև) ◆ Բարի օր, ախպերացու։ –Աստծու բարին: Հովհաննես Թումանյան
3. աստծու գառ – հեզահամբույր՝ անմեղ՝ համեստ մարդ
4. աստծու երեսից ընկած – շատ չար
5. աստծու կրակ
   1. չարաբարո
   2. չարաճճի, անհանգիստ
6. աստծու կրակը թափի գլխիդ (անեծք) - մեծ չարիքի՝ դժբախտության հանդիպես
7. աստծու սիրուն (խաթեր) – ի սեր աստծո ◆ Գյուղացիք սարսափած վազեցի տիրոջ ետևից, թե՝ ե՛կ աստծու սիրուն, կացին ախպորը բան հասկացրու։ Հովհաննես Թումանյան
8. աստված ազատի – դժբախտությունից՝ չարիքից ազատվենք
9. աստված բանն հաջողի – գործը հաջող լինի (բարեմաղթություն)
10. աստված գիտե – հայտնի չէ, թե ո՞վ է, ի՞նչ է, ո՞ւր է ◆ Շատն էլ քիչն էլ աստված գիտի: Հովհաննես Թումանյան
11. աստված կանչել – աստծու անունը տալով նրանից օգնություն խնդրել ◆ Եվ թող միշտ մնան նրանք անջնջում, որ բռնությունից աստված են կանչում: Հովհաննես Թումանյան
12. աստված հեռու պահի՝ տանի – աստված ազատի, այդ բանից հեռու լիենք ◆ Ամա՜ն հողեմ գլուխը Շահի, Աստված Շահից հեռու պահի։ Հովհաննես Թումանյան
13. ասված ետ (ետը) ու հեռու տանի, աստված հեռու տանի՝ անի – աստված մեզնից հեռացնի (փորձանքը, չարը)։ ◆ Գալիս է, ո՞նց է գալիս, աստված ետ ու հեռու տանի, սարսափից ճչում է, օգնություն է կանչում։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Բայց տեր ատված հեռու տանի՝ հաշիվը այնպես խառնեց իրար։ Հովհաննես Թումանյան
14. աստծու մատը կա կամ աստծու մատը մեջն է – աստծու կամքով է եղել, աստված է արել, հաջողված է
15. աստված մի՛ արասցե, աստված ոչ անի, աստված չանի – երանի թե այդպես չլինի ◆ Աստված մի՛ արասցե, որ դեպք պատահի։ (Ակսել Բակունց) ◆ Ախ, քույրիկ ջան, աստված ոչ անի, որ դու երբևիցե թշվառ լինես։ (Նար-Դոս) ◆ Օ, աստված չանի, որ երբևիցե չոր ուղեղն իշխե իմ մեջ։ (Նար-Դոս)
16. աստված չունենալ – անխիղճ լինել
17. աստված պահի – ապրի, երկար ապրի ◆ Աստված պահի քո որդին, ոնց էր համը իմ ձագի։ Հովհաննես Թումանյան
18. աստծու պահած – փորձանքից ազատված, աստծու հովանավորած ◆ Աստծու պահած գառը գայլը չի ուտի։ Առած
19. աստծու սիրուն – ի սեր աստծու ◆ Աստծու սիրուն ալ թշերեդ պագ մը տաս։ (Ավետիք Իսահակյան)
20. աստված սիրես, աստված կսիրես – ի սեր աստծու ◆ Վայ, չկտրես, ասված սիրես: Հովհաննես Թումանյան ◆ Էհ, մի՛ խոսեցնի, աստված կսիրես: Հովհաննես Թումանյան
21. աստված վկա (իր ասածը հաստատելու համար արվող երդում)- աստված վկա է, որ այդպես է ◆ Օ՛ֆ, տիրուհի, աստված վկա, էլ չենք կարող մենք խմել։ Հովհաննես Թումանյան
22. աստված տա
    1. երանի թե, ուր է թե ◆ Աստված տա, որ դու Արմենակի նման մեր ընտանիքի պարծանքը դառնաս։ (Նար-Դոս)
    2. չկա ◆ Դուք այսպիսի իդեալական վարժուհի եք ուզում, բայց աստված տա: (Նար-Դոս)
23. աստված քեզ հետ – աստված քեզ զորավիգ ◆ Աստված քեզ հետ, երբեք մի վիշտ թող քեզ ծանոթ չլինի։ Հովհաննես Հովհաննիսյան
24. աստծու տուն – տաճար, եկեղեցի ◆ Էլ ի՞նչ իրավունք..․ դու պաշտոնյա ես, մի սպասավոր աստու տանը: Հովհաննես Թումանյան
25. աստծու փեշը բռնել – աստծուն ապավինել, հույսը աստծու վրա դնել

Ի արտաքին հոլովում
	Եզակի թիվ	Հոգնակի թիվ
Ուղղ.	աստված(ը)	աստվածներ(ը)
Սեռ.	աստվածի	աստվածների
Տր.	աստվածին	աստվածներին
Հայց.	աստվածի(ն)	աստվածների(ն)
Բաց.	աստվածից	աստվածներից
Գործ.	աստվածով	աստվածներով
Ներգ.	(աստվածում)	(աստվածներում)

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ God, god, Almighty God, Most High գերմաներեն՝ դանիերեն՝ թուրքերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ հունարեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ бог (ru) ‎(bog), божество (ru) ‎(božestvo), предмет поклонения (ru) ‎(predmet poklonenija), любви (ru) ‎(ljubvi) վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։