խաչ

Հայերեն

• ՄՀԱ^(key): [χɑt͡ʃʰ]

Հայկական խաչ

Խաչ Գոշավանքի պատին

Դասական ուղղագրութեամբ՝ խաչ

վանկեր՝ խաչ 

Ստուգաբանություն

Թերևս բնիկ հնդեվրոպական՝ *khotiō-՝ *khet- «փայտ» արմատից. հմմտ. պարսկերեն xada «ուղիղ և երկար ճյուղ, ձող, կախաղան» (հայ-իրանական զուգաբանություն):

Գոյական

1. քրիստոնեական կրոնի խորհրդանիշ ու պաշտամունքի առարկան՝ երկու իրար խաչաձևող ձողերի ձևող ◆ Եթե երկու ձող միմյանց այնպես հատեն, որ ստացվի չորս ուղիղ անկյուն, կկազմվի խաչ: ◆ Սեղանի վրա վեց աշտանակ, երկու խաչ և երկու ավետարան կային: (Րաֆֆի) ◆ Քանի խաչի դուռ եմ գնացել, մինչև քեզ ունեցել եմ: ◆ Ամենքը լուռ են… Ոչ խաչ, մահարձան: (Շուշանիկ Կուրղինյան) ◆ Նա խաչն էր կրել խեղճ վտարանդի: (Շուշանիկ Կուրղինյան) ◆ Մելիք-Ավան խանը արժանացավ այն պատվին, որ խաչը ջրից դուրս հանեց: (Րաֆֆի) ◆ Հունվարի 6-ին ջրօրհնեքի օռը Նևա գետի վրա խաչը ջուրը գցելու ժամանակ… ռումբ են նետում թագավորի վրա: (Անահիտ Սահինյան) ◆ Խաչը ջուրը գցելիս օրհնում է: (Ակսել Բակունց) ◆ Խաչը վկա, լավ չեք արել: (Րաֆֆի)
2. աջ ձեռքի շարժումով պատկերվող այդպիսի առարկայի նշան՝ աղոթքի, կնքելու և այլնի ժամանակ ◆ Կը փոխվի երբեմն հանդիսավոր օրերուս մեջ, ծնունդին, զատկին, խաչին: (Գրիգոր Զոհրապ) ◆ Հեռավոր դիրքերում կռվում են, ոտ ու ձեռից զրկվում… թագավորից խաչ են ստանում: (Ակսել Բակունց) ◆ Կուրծքը բազմաթիվ արծաթե մեդալներով և խաչերով զարդարված, մեջքին ոսկեզօծ գոտի, որից պետական հանդիսավոր օրերին կախում էր արծաթապատ դաշույնը: (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Հաղթություն հայոց խաչին: (Մուրացան) ◆ Կռիվ խաչի համար: ◆ Նա խաչ էր քաշել բոլորի վրա և առնացած հեռացել: (Բոգդան Վերդյան) ◆ Պետք է խաչ քաշել քեզ վրա և անցնել գնալ: (Նար-Դոս) ◆ Ալեքսանյանը մատիտով խաչ քաշեց գծագրի վրա: (Բոգդան Վերդյան) ◆ Ելավ խաչ քաշեց Օհանե երեսին: Հովհաննես Թումանյան
3. խաչանման առարկա՝ խաղալիք և այլն ◆ տոնածառի խաչ ◆ Եվ իմ խաչի տակ մենակ ու անձայն մանուկ հասակից ճամփա եմ ընկել: (Շուշանիկ Կուրղինյան) ◆ Խաչի աղջիկը: ◆ Խաչի թագավորը: ◆ Ահա սկսվում է խաչի պարը: Վրթանես Փափազյան ◆ Այդ տողերը խաչ են դառնալու իրանց գոյության, իրանց գրական գործունեության վա: Հովհաննես Թումանյան ◆ Ստորագրության տեղը խաչ դրեց: (Նար-Դոս) ◆ Այդ հարյուր ռուբլու վրա խաչ դրեցի, այլևս ինձ պետք չէ: ◆ Այդպիսի ընկերոջ վրա խաչ դրեցի: ◆ Խարույկ ու խաչ պիտի ելնես: (Վահան Տերյան) ◆ Աղոթում էր նա… ծունր դնելով, երեսին խաչ հանելով: (Րաֆֆի) ◆ Ներոնը բազմաթիվ մարդկանց խաչ հանեց: ◆ Երբ Հռոմ գնա, Կեսարը նրան պիտի խաչ հանի: (Վահան Տերյան)
4. երկու խաչաձևող գծերով կազմված նշան, որ ցույց է տալիս հավելում՝ գումարում՝ դրական բևեռ և այլն ◆ Ես շատ եմ տարել խաչը այս կյանքի: Հկբ. ◆ Ավանդ ստացավ սիրել ու գործել ճակատին ծանր խաչի նշանակ: Հովհաննես Հովհաննիսյան ◆ Բեռնակիրներ կը ծռեին իրենց տաժանելի խաչին տակը մտնելու համար նորեն: (Գրիգոր Զոհրապ) ◆ Էս ո՞ր խաչիցն էր, որ դուք մեզ մոտ եք եկել: (Ղազարոս Աղայան)
5. խաչաձև կարվածքով ձևացրած նշան զգեստի վրա ◆ Անբախտ Վարդի հետ Մանուկն էլ էդ երկուսի խաչով խաչվեց: (Պերճ Պռոշյան) ◆ Ֆուրգունների բեռները ավազակների խաչովն են խաչվել: (Պերճ Պռոշյան)
6. խաչաձև պատվանշան ◆ Խեղճ Գայանեն յոթը խաչի գլուխ է պատռել, մինչև քեզ ունեցել է: (Անահիտ Սահինյան)
7. (փխբ․) քրիստոնեություն
8. (մրմն․)մարմնամարզիկի խաչնման դիրքն է օղակների վրա, որտեղ նա պահվում է կողմ տարած ուղիղ ձեռքերով: Մարմինն ուղղաձիգ է, աննշան արտակորած կամ ուղիղ:

Արտահայտություններ

1. խաչը, խաչը կամ (էն) խաչը վկա՝ էն խաչը գիտենա - խաչով երդվելու բանաձև
2. խաչ անել - խաչակնքել
3. խաչ գալ - խաչաձևել, խաչ ձևացնել
4. խաչ դնել՝ քաշել մի բանի վրա - չեղած՝ չունացած համարել մի բան, հույսը կտրել մի բանից
5. խաչ որ - իսկապես որ
6. խաչը բռնել մեկի - մեկին խաչեղբայր լինել
7. խաչը ծոցից հանել - արտաքուստ բարեպաշտ երևալ, բայց իրոք վատ մարդ լինել
8. խաչը կոթով կուլ տալ - մեծ-մեծ երդումներ տալ
9. խաչը ջուրը գցել (եկեղ․) - ջուրը օրհնել՝ խաչը մեջն ընկղմելով
10. խաչի գրավ
    1. սրբին խոստացված՝ նվիրված ծառա կամ որդի (սրբի ղուլ)
    2. առհասարակ՝ սրբի նվեր
11. խաչի քավոր (եկեղ․) - այն անձը, որ մկրտության տոնի ժամանակ խաչը ջրից հանում է, տուրք տալով եկեղեցուն
12. խաչից բռնված - ընկնավոր, որ ըստ ժողովրդական սնահավատության ենթարկվել է մի սրբի կամ խաչի բարկության
13. այդ ո՞ր խաչիցն է - ինչպե՞ս եղավ որ (երբ անակնկալ կերպով մի լավ բան է կատարվում)
14. մի խաչով թաղվելու են - բոլորն էլ նույնն են, մեկը մյուսին արժեն
15. խաչերով քաղաք - գերեզմանատուն

}

Հայերեն

• ՄՀԱ^(key): [χɑt͡ʃʰ]

Թարգմանություն

ռուսերեն՝ крест

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։

• Կ․ Կ․ Բաբայան, Մարմնամարզական տերմինների տեղեկատու բառարան («Հայաստան» հրատարակչություն), Երևան, 1985 — 184 էջ։

Վիքիպեդիայում հոդված կա հետևյալ թեմայով՝ Խաչ: