Հայերեն

ՄՀԱ՝ [iʃˈχɛl]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ իշխել

վանկեր՝ իշ•խել

Ստուգաբանություն[խմբագրել]

Փոխառություն իրանական աղբյուրից՝ xši-. հմմտ. ավեստերեն xša yati «իշխում է», այլև հայերեն (< իրանական) իշխան։

Բայ

իշխանությունը վարել, կառավարել ◆ Ու իշխում էր ցարը սանձարձակ որպես դաժան թշնամի։ Եղիշե Չարենց ◆ Առյուծ Մհերը զարմով դյուցազուն, Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն։ Հովհաննես Թումանյան
հրամայելու՝ կարգադրելու իրավունք բանեցնել ◆ Նա չէ հասկանում, որ բոլորն էլ ազատ են, և ամենևին մեկն իրավունք չունի իշխելու մյուսի վրա։ (Րաֆֆի) ◆ Որովհետև վարվելով ստորադրյալների հետ ոչ իբրև բարեկամ և մտերիմ, այլ իբրև տեր ու իշխեղ, ակամա սովորեցրել էին նրանց ստել, կեղծավորել։ (Մուրացան)
տիրել, իրեն՝ իր կամքին, տնօրինությանը ենթարկել ◆ Օրիորդ Սոֆին… կարծում էր, թե կիշխե բոլոր տղամարդկանց վրա։ (Րաֆֆի)
բռնություն գործադրել ◆ Հայդուկը ստրուկի բողոքն է իշխողի բարբարոսության դեմ։ (Րաֆֆի)
ղեկավարել ◆ Շուշան տատը՝ յոթանասուն տարեկան մի պառավ իր ծերության հեղինակությամբ իշխում էր բոլորի վրա։ (Րաֆֆի)
նմանների շրջապատում որևէ հատկանիշներով բոլորին գերազանցել ◆ բոլոր այդ մանրակրկիտ հավաքածուների վրա իշխում էին սեղանին կից պատի վրա կախած պատմական երկու նշանավոր անձանց, այն է՝ Լութերի և Վոլտերի մեծադիր պատկերները։ (Մուրացան)
թագավորել, ամբողջապես համակել, տոգորել, պատել ◆ Քարե՜ր, հին քարեր, վաղուց մոռացված, անգիր, անանուն, վաղուց մոռացված, ննջում են այնտեղ, ուր լռությունն է իշխում անհաստատ Եղիշե Չարենց (փխբ․) ◆ Քարեր, հին քարեր, վաղուց մոռացված Անանուն անտեր ննջում են այնտեղ, ուր լռությունն է իշխում անհաստատ։ Եղիշե Չարենց ◆ Լռությունը տիրականորեն իշխում էր բնակարանում։ (Վիգեն Խեչումյան) ◆ Ցրտաշունչ ձմեռը ինչպես նահանջեց, և գարունն ինչպես իշխեց քաղաքում, ոչ ոք չեր կարող ասել։ (Բոգդան Վերդյան) ◆ Կեսօր է, շուքերը ու զովությունները հալածական, բայց դարատափին վրա միայն արևն ու իր տաքությունը կիշխեն: Ռուբեն Զարդարյան
զգացմունքներին, մտքերին տիրել, տիրապետել ◆ Ինձ մի այնպիսի անհամբերություն էր իշխում, որ ես պատրաստ էի վազելու ամբողջ ճանապարհը: (Տենցինգ) (փխբ․)
տիրապետող հանդիսանալ, տիրապետել, առաջնակարգ տեղ, դիրք գրավել ◆ Նրա ուսումնասիրութըունների մեջ մտահայեցական ու ոչ պատմական մոտեցումն է իշխում: (փխբ․) ◆ Լեզվաբանության մեջ իշխում են ուսումնասիրության նոր մեթոդները։
ձեռք բերել, նվաճել, ձեռքում ունենալ և գործածելու ձևը իմանալ ◆ Ով զերկաթն իշխե, Իշխանն է մարդուս։ (Ավետիք Իսահակյան)
ազդեցություն ունենալ, ազդել
գործածությամբ գերազանցել ◆ Թող ամբողջ աշխարհում թագավորեր երկաթը, և միայն այստեղ իշխեր կավը, քարը, փայտը։ (Ակսել Բակունց)
հաղթել, զսպել ◆ Բայց եթե իմ ջանքը ապարդյուն անցնե և խելքը սրտիս վրա իշխել չկարողանա՞ (Մուրացան) ◆ Իշխենք սարսափին, հասնենք լույս ափին։ (Շուշանիկ Կուրղինյան)
կլանել, հափշտակել, գրավել ◆ Տիրուհին տիրապետում էր ունկնդիրներին, իշխում նրանց մտքերի և զգացմունքների վրա (ՍՀ) (փխբ․) ◆ Նրա ամբողջ կյանքում այդ մտքերն իշխում են նրա վրա։ (Րաֆֆի)
բնորոշ, հատուկ լինել, բնութագրական լինել, թագավրրել ◆ Այս հիմնարկում անպատասխանատվութըունն ու անպարտաճանաչությունն է իշխում (փխբ․)
բարձր լինել, բարձրանալ ◆ Քանաքեռի բարձունքն իշխում է Երևանի վրա (փխբ․) ◆ Ամբառնում էր վեհապանծ Մասիսի սպիտակափառ կատարը՝ ծածկված հավիտենական ձյունով, որ կարծես իշխում էր Արարատյան լայնածավալ դաշտի վրա։ (Մուրացան)
համարձակվել, կարողանալ ◆ Ոչ ոք իշխեց մոտենալ մարդկային աչքին: (Դանիել Վարուժան) (հնց․) ◆ Հենված իրենց պաշտպան ուժերի վրա՝ գործում են, ինչ կամենում են, և ոչ ոք նրանց չի իշխում խանգարել։ (Մուրացան) ◆ Չեմ իշխում հարցնելու, ինչու՞ եք եկել։ Դերենիկ Դեմիրճյան
շատ լինել, գերակշռել
խնամք տանել, հարկ եղած ձևով գործադրել ◆ Այս դրության հասնելուց ետ հարկավ, խելոք երիտասարդներին պակասումը յուրյանց աշխատանքով ձեռք բերած այդ բարիքներին իշխող մի քնքշիկ տիրուհի։ (Մուրացան)
գրավել, հմայել ◆ Շահ - Մուրադյանը տիրապետում է իր ունկնդիրներին, իշխում է նրանց զգացմունքների վրա։ (Մամուլ)
հսկել, պահպանել ◆ Բայց ի՞նչ էր իսկապես այդ «ոսկի աքաղաղը», որ իշխում էր ձեր ընտանիքի բախտավորության վրա։ (Րաֆֆի)

Հոմանիշներ[խմբագրել]

տիրապետել, տիրակալել, գերիշխել, կառավարել, տիրակալել, թագավորել, պայազատել (հնց․)
բռնանալ, գլխին իշխանություն բանեցնել, գլխին իրավունք բանեցնել, գլխին նստել
համարձակվել (բրբ․)

Արտահայտություններ[խմբագրել]

Մեկի հոգու՝ սրտի վրա իշխել - մեկի սերն ու համակրանքը գրավել ◆ Ով որ զոհվելու պատրաստ է, ապահով կրնա ըլլալ հոգվույս վրա իշխելու: Հակոբ Պարոնյան
իրեն (իրան) իշխել - սառնասրտությունը՝ սառնարյունությունը պահպանել, կարողանալ իրեն զսպել ◆ Նազիմյանը դողում էր, զուր աշխատելով իրան իշխել: (Շիրվանզադե)
իր վրա իշխել - նույնն է՝ իրեն իշխել ◆ Ես մտածեցի, թե նա ցնորված պետք է լինի, նրա բոլոր շարժմունքները, խոսքերը ցույց էին տալիս, թե այլևս չի իշխում իր վրա։ (Րաֆֆի)

Բաղադրյալ բառեր
իշխելասեր իշխելասիրություն

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ rule, prevail, sway հունարեն՝ գերմաներեն՝ դանիերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ властвовать (ru) ‎(vlastvovatʹ), господствовать (ru) ‎(gospodstvovatʹ), владичествовать (ru) ‎(vladičestvovatʹ) վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Աղբյուրներ[խմբագրել]

Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։