Jump to content

իր

Վիքիբառարան-ից

Հայերեն

վանկեր՝ իր 

Ստուգաբանություն

[խմբագրել]

Բնիկ հնդեվրոպական՝ *kui-ro-` *kui- դերանվանական արմատից, որտեղից՝ ի-, ինչ։

Գոյական

  1. որևէ կարգի առարկա (առավել. կենցաղային, աշխատանքի և այլն) ◆ Իրերն ընկղմվել էին կիսաստվերիների մեջ։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Նա եկել էր մեր խանութից իրեր գնելու, - պատասխանեց լրատուներից մեկը։ (Մուրացան) ◆ Նա գնել էր ճանապարհի նոր հագուստ, երկարաճիտ կոշիկներ, ձիու թամբ, նոր տեսակի պայուսակ, և այլ այնպիսի իրեր, որոնք կարող էին հարկավորվել միայն վայրենի տեղերում։ (Մուրացան)
  2. (հոգն․) ճամփորդության ժամանակ հետը վերցվող զգեստներ, անձնական գործածության առարկաներ և այլ բաներ ◆ Սմբատը պատվիրեց շոգենավի գործակատարին կարգադրություն անել իրերի մասին։ (Շիրվանզադե) ◆ Կառապանը… ժողովվեց իսկույն Պետրոսի իրերը՝ կառքի ետին ու առաջին դարսելով։ (Մուրացան) ◆ Վաղանցուկ են կան ու չկան սիրելիս, բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի։ (Ավետիք Իսահակյան)
  3. իրականության, կյանքի երևույթ, իրողություն, փաստական դրություն ◆ Արթուն խոսքը… հարթում է իր ճանապարհը ուրիշների սրըում…երբեմնի փայլում բարձր մտքերով և երբեմն զարմացնում իրերի և մարդկանց ճշգրիտ ճանաչողությամբ։ (Ակսել Բակունց) ◆ Նա հետևում էր իրերի և կյանքի պահանջների ընթացքին։ (Րաֆֆի) ◆ Փոխանակ ասելու ես տեսա մի տղայի՝ ասել՝ ես տեսա մի տղա, սա իրի առումով է գարծածաված։ ◆ Կասսիոյիս փոխարիոնւմ է հիմա իրերի բերմամբ։ ՎՓ ◆ Նա…գնաց Էջմիածին՝ իրերի դրությունը Մատթեոսի կաթողիկոսին ծանթոացնելու համար։ (Մուրացան) ◆ Ես սիրում եմ իրերն իրենց իսկական անունով կոչել։
  4. ամեն կարգի զգայական առարկա, բնության մեջ գոյություն ունեցող նյութական մարմնական որևէ բան ◆ Վաղանցուկ են կան ու չկան սիրելիս, բոլոր իրերն ու աստղերը անհունի: (Ավետիք Իսահակյան)
  5. (հնց․) դեպք, դիպված, պատահար
Հոմանիշներ
[խմբագրել]
  1. առարկա, գույք, ինչք, նյութ, բան
Արտահայտություններ
[խմբագրել]
  1. իրի առում - (լեզվբ․) անձ ցույց տվող գոյականները որպես իր ցույց տվող անուններ գործածելը, անձերի անունների գործածությունը իր ցույց տվօղ գոյակնների քերականական հատկանիշներով ◆ Փոխանակ աելու ես տեսա մի տղայի` ասել` ես տեսա մի տղա, սա իրի առումով է գործածված:
  2. իրերն իրենց անունով կոչել կամ՝ իրենց բուն, իսկական անունով կոչել - ուղղակի խոսել, մեղմացնող կամ քողարկող արտահայտությունների չդիմել
  3. իրերի բերումով` բերմունքով` բերմամբ - դեպքերի, երևույթների այս կամ այն կերպ զարգանալու` դասավորվելու հետևանքով ◆ (Յագոն) աստիճանազուրկ Կասսիոյիս փոխարինում է հիմա իրերի բերմամբ: (Վահրամ Փափազյան)
  4. իրերի դրություն - իրադրություն
  5. իրերի վիճակ - իրավիճակ
  6. ինքնին իր - առարկան իր էության մեջ` անկախ ճանաչողության անհատական ձևերից
  7. սովորական իրերի կարգում լինել - սովորական լինել, արտակարգ ոչինչ չունենալ ◆ Այդ բորոլը այն ժամանակ սովորական իրերի կարգումն էր: (Րաֆֆի)

Թարգմանություններ

[խմբագրել]

Դերանուն

  1. ինքն դերանվան երրորդ դեմքի սեռական հոլովը ◆ Նա առանձնացած ապրում էր իր տանը, ինչպես իշխանը դղյակում։ (Ակսել Բակունց) ◆ Դարձավ իր կռվից իշխան Թաթուլը։ Հովհաննես Թումանյան
Արտահայտություններ
[խմբագրել]
  1. իր ասածի - համառ, ուրիշի չլսող
  2. իր գլխի - ինքնագլուխ
  3. իր գլխի տերը - ազատ, ինքնագլուխ ◆ Ամեն մարդ իր գլխի տերը, ուտողն ուտողի: (Ակսել Բակունց)
  4. իր զուռնան` զուռնեն փչել, իր էշը քշել - միշտ իրենը պնդել, համառորեն պահանջել, չհամոզվելով միևնույն խոսքէրը միշտ կրկնել ◆ Ինչքան ես ասում եմ, էլի նա իր էշն է քշում։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Էլի անիրավ փորս իր զուռնեն էր փչում։ (Ավետիք Իսահակյան)
  5. իր ժամանակին - երբ անհրաժեշտ է, անհրաժեշտ պահին, ճիշտ պահին, ժամանակին ◆ Իր ժամանակին կուսակցությունը մերկացրեց անհատի պաշտամունքը։
  6. իր լսածով - ինչպես որ ինքն է լսել, ըստ իրեն հասած տեղեկության ◆ Զորքը պիտի սար բարձրանա, որովհետև իր լսածով քաղաքում խոտ չի ճարվում։ (Ակսել Բակունց)
  7. իր խելքին - ազատ, ինքնագլուխ
  8. իր խոսքը ասել - որևէ բանում իրեն դրսևորել, որևէ բանում դեր խաղալ` որևէ հարցի վերաբերյալ անհրաժեշտ կարծիք հայտնել` վերաբերմունք ցույց տալ
  9. իր խոսքի տեր(ը) - 1) խոստումնապահ, խոստումը միշտ կատարող, չդրժող. 2) համառ, անզիջող ◆ Նա իր խոսքի տեր մարդ է, ոչնչով չես կարող համոզել։
  10. իր խոսքերով պատմել - ընդհանուր բովանդակությունը` հաղորդել, համառոտ ներկայացնել
  11. իր դարն անցկացնել - 1) հնանալ. 2) իշխանությունը` ազդեցությունը կորցրած լինել
  12. իր խոսքին մնալ - կարծիքը` համոզմունքը չփոխել
  13. իր կարգով գնալ - բնական ընթացքից դուրս չգալ, բնական լինել, արտակարգ որևէ բան չպատահել ◆ Ամեն ինչ իր կարգով է գնում, ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունեցել։
  14. իր կողմը քաշել - 1) մեկին համոզելով կամ որևէ այլ ձևով երեն կողմնակից դարձնել. 2) սեփական անձի` շահերի մասին հոգալ ◆ Ամեն մի նախարար քաշում է իր կողմը, և ոչ ոք չի մտածում պետության, երկրի մասին: Ստեփան Զորյան
  15. իրեն կրակը գցել` նետել - 1) խիստ երդվել, որ ինքը բան չի արել կամ պահանջված բանը չունի. 2) ամեն կերպ ջանալ մի բան անել` մի գործ գլուխ բերել
  16. իր համար - 1) առանց ուրիշին դիմելու, սեփական միջոցներով ◆ Նա իր համար ապրում է, ոչ ոքի չի խանգարում։. 2) առանձին, անկախ ◆ Նա իր համար, ես ինձ համար, ինչ կարող է անել:
  17. իր հացին քացի` քացով տալ - սեփական շահերին վնասել, իրեն վնաս հասցնել ◆ Էն որ խելքն աղ ու հացի հետ կերած մարդը կլինի, որ իր հացին քացով տա։ (Պերճ Պռոշյան)
  18. իր հերթին - իբրև պատասխան, իր կողմից, առանց զիջելու ◆ Նա էլ ետ չմնաց, իր հերթին խիստ վիրավորական խոսքեր ասաց։
  19. իր ձեռքով իր ափսեն` ամանը հող լցնել - սեփական արարքով` վարմունքով առաջ գնալու` լավ վիճակի հասնելու` ցանկացածը ձեռք բերելու հնարավորությունից զրկել
  20. իր ձեռքով իր տունը քանդել` ավերել, իր ձեռքով իր աչքի լույսը հանել` խավարեցնել - սեփական կամքով իրեն մեծ վնաս հասցնել ◆ Մարդն էլ իր ձեռքով աչքի լույսը կխավարեցնե՞: (Րաֆֆի)
  21. իր ճանապարհով գնալ - գործել` մեկին կամ մի բանի վերաբերվել` ինքնուրույն, ըստ իր ցանկության ու ըմբռնումների
  22. իր մահով մեռնել - բնական մահով մեռնել
  23. իր մտքի (մտքերի) հետ լինել - մտազբաղ լինել
  24. իր մտքում, ինքն իր մեջ - առանց արտահայտելու, առանց ուրիշի հետ փոխանակվելու ◆ Տեր նորընծան հիշեց իր աղջկանը, որին իր մտքում ընդունում էր վերուստ ուղարկած պատիվ։ (Ակսել Բակունց)
  25. իր յուղի մեջ` յուղով տապակվել - շատ սուղ ու աղքատ կյանք վարել, հազիվ գոյություն քաշ տալ ◆ Ասում էին, որ Մարտիրոսի կյանքը կյանք չէ, այլ դժոխք, որ խեղճ մարդը տապակվում է իր յուղի մեջ։ (Շիրվանզադե)
  26. իր ոտքով (ոտով) գալ - 1) առանց հրավիրելու` հայտնելու ժամանել ◆ Չգիտենք ինչ է լսել, վեր է կացել իր ոտքով եկել։. 2) նեղություն չպատճառել ինքն իրեն գալ (առանց ուրիշին նեղություն պատճառելու) ◆ Սահակն իր ոտով եկավ։ (Ակսել Բակունց)
  27. ոտքը իր վերմակի չափ` չափով մեկնել` պարզել, իր տեղը իմանալ` ճանաչել - 1) իրեն պահել ըստ ունեցաց արժանիքների` դիրքի` դրութան, համեստ լինել. 2) իմանալ ում դեմ է հանդես գալիս և ըստ այնմ վարվել ◆ Թող նա իր տեղը ճանաչի, և ոտքըիր վերմակի չափ մեկնի, այլապես խիստ կտուժի։}}
  28. իր վշտի` ցավի հետ լինել - ուրիշների սփոփանքը` մխիթարությունը չվայելել, մենակ կրել իր վիշտը` ցավը
  29. իր տեղում լինել - զբաղեցրած պաշտոնին` աշխատանքին` զնաղմունքին ընդունակություններիով` հակումներով հարմար լինել
  30. իր տեղը նստեցնել, իր տեղը ցույց տալ - 1) հոխորտացող մեկին հասկացնել, որ նա ճանաչի իրեն` ըստ իր ունեցած արժանիքների պահի իրեն. 2) պատասխան խոսքով հակահարված տալ
  31. իր տեսակի - յուրահատուկ, իրեն միայն հատուկ ◆ Նա բոլոր հեղինակներին հավասար հարգանքով չէր վերաբերովում։ Իր տեսակի քննադատ էր։ (Շիրվանզադե)
  32. իր ցավով տապակվել - իր վիշտը մենակ կրել` ապրել, իր վշտի հետ լինել, ուրիշների մխիթարությունը` սփոփանքը չվայելել
  33. իր քեֆին - ազատ, ուզածի պես ◆ Աղավնին թռավ, գնաց իր քեֆին: (Խաչատուր Աբովյան)
  34. իր օրում - (ժղ․) ոչ մի ժամանակ, երբեք
  35. իր օրով գնալ - ըստ իր կարողության` ուժի` հնարավորությունների վարվել

Թարգմանություններ

[խմբագրել]

Աղբյուրներ

[խմբագրել]
  • Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։
Ստացված է «https://hy.wiktionary.org/w/index.php?title=իր&oldid=1781730» էջից