խիղճ

Հայերեն

• ՄՀԱ՝ [χiʁt͡ʃ]

Դասական ուղղագրութեամբ՝ խիղճ

վանկեր՝ խիղճ 

Ստուգաբանություն

Թերևս հնդեվրոպական՝ *kheldio-` *(s)kel- «պարտավոր լինել» արմատից, որտեղից՝ լիտվերեն kalté «հանցանք, մեղք, պարտականություն», kałtas «մեղավոր, հանցավոր, պարտական»։ Քիչ հավանական է կապը հնդեվրոպական *(s)kel- «կտրել» արմատի հետ, որտեղից՝ հունարեն κολονω՝ «վնասել, փչացնել, ստորացնել», լատիներեն calamitas «դժբախտություն», clādēs «աղետ»։

Գոյական

1. իր արարքների ներքին գիտակցում ու գնահատում, իր վարքագծի բարոյական պատասխանատվության զգացում, բարոյագիտության կատեգորիա, որը բնութագրում է անհատի ընդուակությունը իրագործելու բարոյական ինքնավերահսկում, ինքնուրույն ձևակերպելու իր համար բարոյական պարտականություններ, պահանջելու իրենից դրանց կատարումը և տալու կատարված արարքների ինքնագնահատումը, անհատի բարոյական ինքնագիտակցության արտահայտություններից մեկը ◆ Խիղճ խոցվեր, իրեն դահիճ միշտ զգար։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Վարդանը իր խղճի վրա էր վերցնում այս զոհերը։ Դերենիկ Դեմիրճյան
2. գութ, կարեկցանքի զգացում
3. կրոնական համոզմունք, դավանանք ◆ Ալ ազատ պիտի մնա մեր խիղճը, մեր պատիվն ալ։

Հոմանիշներ

1. խղճմտանք, խղճմտություն, (ժղ․) հոգի, սիրտ
2. գութ, կարեկցանք, կարեկցություն

Արտահայտություններ

1. խիղճը աղաղակել - անիրավ՝ անարդար՝ վատ արարքի համար խղճի խայթ զգալ ◆ Նրա խիղճը ներսից աղաղակում է այդ անիրավության դեմ։ Հովհաննես Թումանյան
2. խիղճը թելադրել - ներքին համոզմունքով անհրաժեշտ համարել ◆ Արա այնպես, ինչպես քո խիղճը կթելադրի։ Անահիտ Սեկոյան
3. խիղճը թույլատրել՝ թույլ տալ - ներքին համոզմունքով ճիշտ՝ տեղին՝ թույլատրելի համարել, խիղճը թույլ տալ
4. խիղճը լվացքատուն տալ
   1. խղճին՝ ներքին համոզմունքին հակառակ գործել
   2. խիղճը՝ գութը՝ խղճմտանքը կորցնել, խիղճ չունենալ
5. խիղճը լվանալ
   1. որևէ վատ արարք կատարելուց առաջ իր մեջ խղճի ձայնը խեղդել՝ իրեն որևէ ձևով հանգստացնել ներքնապես ◆ Ով դիցուհի, ես մեղկության կրոններեն ահա իմ խիղճս լվացի։ Սիամանթո
   2. հանցանքը, մեղքը քավել
6. խիղճը խայթել - խղճի խայթ զգալ
7. խիղճը ծախել
   1. խղճին՝ ներքին համոզմունքին հակառակ գործել
   2. խիղճը՝ գութը՝ խղճմտանքը կորցնել, խիղճ չունենալ ◆ Նա խիղճը ծախել է, այլապես այսպիսի արարք թույլ չէր տա։
8. խիղճը կտրվել - խիղճ գութ՝ չցուցաբերել, խղճի զգացում չունենալ
9. խիղճը կորցնել
   1. անխիղճ՝ անգութ դառնալ ◆ Իսային միամիտ մարդ է և դեռ չի կորցրել խիղճը։ (Մամուլ)
   2. բարեխղճության զգացումը կորցնել
10. խիղճը հանգիստ՝ հանդարտ լինել - իր արարքը՝ վարքագիծը վատ չհամարել, որևէ բան արած լինելու մեջ իրեն չմեղադրել ◆ Տարերային տարափներով` կրակեցեք անխնա, այլևս մեր խիղճն հանդարտ է։ Սիամանթո
11. խիղճը հանգստանալ - որևէ արարքի պատճառով հոգեկան անհանգստությունները անցնել՝ վերանալ
12. խիղճը հանգստացնել
    1. վատ արարքի համար որևէ ձևով հատուցելով՝ իրեն խղճի խայթից ազատել՝ զերծել ◆ Նրա կրած վնասներր փոխարեն վճարեմ, որպեսզի խիղճս հանգստացնեմ։ (Րաֆֆի)
    2. գործած վատ արարքն արդարացնելով իրեն հոգեպես հանգիստ զգալ
13. խիղճը մեռնել - խիղճ գութ՝ չցուցաբերել, խղճի զգացում չունենալ
14. խիղճը մեռցնել - նույնն է՝ խղճի ձայնը լռեցնել ◆ Միտքդ ինչ է, որ այդպես խիղճդ մեռցնում ես։ (Պերճ Պռոշյան)
15. խիղճը վեր առնել՝ վերցնել - ներքին համոզմունքով ճիշտ՝ տեղին՝ թույլատրելի համարել, խիղճը թույլ տալ ◆ Նրանց խիղճը ոնց ա էս բանը վեր առնում։ (Անահիտ Սահինյան)
16. խիղճը տանել - ներքին համոզմունքով ճիշտ՝ տեղին՝ թույլատրելի համարել, խիղճը թույլ տալ
17. խիղճը տանջել (իրեն) - անիրավ՝ անարդար՝ վատ արարքի համար խղճի խայթ զգալ ◆ Ամեն անգամ, երբ ընկնում եմ մեր գավառները, խիղճս ինձ տանջում է։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Բայց ինչ էլ լինի խիղճս տանջում է։ Շեքսպիր
18. խիղճն ուրանալ
    1. իր ներքին համոզմունքին դավաճանել
    2. խիղճը կորցնել
19. խղճի ազատություն - նույնն է կրոնի ազատություն ◆ Բռնաբարել խղճի ազատությունը… մեր դարու գործ չէ։ (Րաֆֆի)
20. խղճի գալ - խիղճ՝ գութ ցուցաբերել, խիղճ ունենալ ◆ Խղճի արի, այ դու ագութ, աննման։ (Ավետիք Իսահակյան)
21. խղճի առաջ (առջև)՝ դեմ մեղանչել՝ մեղք գործել - խղճին՝ ներքին համոզմունքին հակառակ բան անել ◆ Ես չեմ ուզում մեղանչել իմ խղճի դեմ։ (Գարեգին Սևունց)
22. խղճի խայթ - իր գործած վատ՝ անարդար արարքի գիտակցումից առաջացրած ներքին տանջանք՝ տառապանք ◆ Խղճի խայթը կրծում էր նրա ներքին էությունը։
23. խղճի հետ խոսել - խղճին՝ ներքին համոզմունքին համապատասխան վարվել ◆ Հասկացիր ինձ, ես խոսում եմ իմ խղճի հետ։ (Գարեգին Սևունց)
24. խղճի ձայնը լռեցնել
    1. խղճի թելադրանքը հաշվի չառնել
    2. վատ արարքի համար իրեն սփոփել՝ խղճի խղճի խայթից ազատել
25. խղճի մտոք (հնց․) (գրք․) - խղճմտաբար, բարեխիղճ կերպով ◆ Մարդկանց չպետք է խստությամբ դատել առանց հանցանքի պատճառները խղճի մտոք քննելու։ (Մուրացան)
26. խղճի վրա ծանրանալ - որևէ վատ արարքի համար իրեն մեղավոր համարել ◆ Ես կարծում եմ շատ կծանրանա այս մեղադրանքը ձեր խղճի վրա։ Հովհաննես Թումանյան
27. իր խղճին թողնել - թույլ տալ իր ներքին համոզմունքով՝ իր խղճի համաձայն գործել ◆ Ամեն մարդ թողնված էր իր խղճին ու հասկացողությանը։ Հովհաննես Թումանյան
28. խիղճը խեղդել - ջանալ չխղճալ, խղճի ձայնը՝ բողոքը լռեցնել ◆ Բայց արյունկզակ արուն ցնորակոծորեն։ Իր բռունցքովն իր խիղճը կուզե լռեցնել։ Սիամանթո
29. մաքուր խիղճ ունենալ - զգալ, որ ինքը որևէ վատ արարքից անմասն է ◆ Մենք մաքուր խիղճ ունենք։ Շեքսպիր
30. խիղճը բռնել - որևէ գործողությամբ մեկի գործած հանցանքի գիտակցությունը զգացնել՝ իրեն մատնել տալ ◆ Ներկայացնումն է այն որոգայթն, որով կբռնեմ արքայի խիղճը։ Շեքսպիր

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ conscience, breast գերմաներեն՝ դանիերեն՝ թուրքերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ հունարեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ совесть (ru) ‎(sovestʹ) վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Խմբագրությամբ Ի․ Ս․ Կոնի, Բարոյագիտական բառարան, Երևան, ««Հայաստան» հրատարակչություն», 1985 — 200 էջ։
• Մ․Մ․ Ռոզենտալի, Փիլիսոփայական բառարան (Հայաստան), Երևան, 1975 — 468 էջ։