լույս

Հայերեն

«լույս» ժեստը հայերեն ժեստերի լեզվով

• ՄՀԱ՝ [lujs]

Լույս

Դասական ուղղագրութեամբ՝ լոյս

վանկեր՝ լույս 

Ստուգաբանություն

Բնիկ հնդեվրոպական *leuk՛o- `*leuk՛- «լուսավորել, լուսավոր» արմատից. հմմտ. հին հնդկերեն roká «լույս», հունարեն λευκος «լուսավոր, փայլուն, սպիտակ», լատիներեն lūx «լույս», կիմրերեն llug «փայլ», ռուսերեն луч «ճառագայթ», թոխարերեն luk, խեթերեն luk(k) «լուսավոր»։

Գոյական

1. որևէ մարմնի արձակած ճառագայթային էներգիան, որ ընկալվում է աչքով և տեսանելի դարձնում շրջապատող աշխարհը ◆ Արեգակի՝ լուսնի՝ խարույկի լույս: ◆ Նրա հետևում լոկ անապատն էր՝ փռված հոշանի լույսերի ծոցում։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Ու լուսարձակներ հազարաչքանի լույս էին սփռում դաշտերի միջում։ Եղիշե Չարենց ◆ Արի այս լույսը, այդտեղ մութն է։
2. նկարի վրայի լույսային երանգը՝ շերտը, որ արտացոլում է պատկերված որևէ մասի առավել լուսավորվածությունը ◆ Նկարն առանձնապես գրավիչ է իր լույսի և ստվերների բնական խաղով։
3. (փխբ․) ապագա, նպատակակետ ◆ Մեր աչքերը միշտ դեպի վեր, դեպի լույսը մեր ուխտի։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Հարցի մոտեցման այդ լուսով էլ մենք մեկնաբանեցինք մեր առջև դրված կարևոր խնդիրը։
4. ցերեկվա որևէ պահին հատուկ՝ բնորոշ լուսավորությունը ◆ Կեսօրվա վառ աչքեր խտղտացնող լույսը շշմեցրեց նրան։
5. լուսաբաց, արևածագ, լուսանալու ժամանակը ◆ Վեր կացեք, արդեն լույս է։ ◆ Եվ թողեց, որ կասկածը մինչև լույս տանջե։ Եղիշե Չարենց ◆ Լույսի փողը չեմ մուծել։
6. ցերեկ, օրվա լուսավոր ժամանակը ◆ Լույսով աշխատում ես բավական չէ, գիշերն էլ չես քնում։ ◆ Լույսով աշխատում է, չի գոհանում, մթին տուն չի գալիս։ ◆ Կեսօրվա վառ՝ աչքեր խտղտացնող լույսը շշմեցրեց նրան (մամուլ)։
7. լույսի աղբյուր, լուսավորության հարմարանք տներում ու փողոցներում ◆ Փողոցի լույսերը վառվեցին։ ◆ Լույսը դեռ վառվում էր։ (Նաիրի Զարյան) ◆ Լույսը կախիր պատից ու գնա։ Խաչիկ Դաշտենց
8. լուսավորություն, լուսային էներգիա ◆ Լույսի փողը մուծիր ժամանակին։
9. տեսողական կարողություն, տեսողություն ◆ Աչքի լույսը խավարել է։ ◆ Աչքդ բաց լինի, մեջը լույս չլինի (անեծք)։ ◆ Լույսդ խավարի։
10. լուսավորության թափանցելու տեղը ◆ Լույսի առջև մի կանգնիր, մութ ես անում։
11. պատկերի մեջ լուսավոր՝ պայծառ տեղ, որը արտացոլվում է պատկերված տարածության որևէ մասի առավել լուսավորությունը
12. մտքի առաջադիմություն, քաղաքակրթութրուն ◆ Գիտությունը լույս է։ ◆ Մենք ուխտ ունենք - միշտ դեպի լույս ու գնում ենք մեր ճամփով։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Սիրիր լույս ու գիտություն։ Սարմեն ◆ Պետք է լվանամ, քանի լույս կա։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Լույս կաթի հորդ գերեզմանին։ ◆ Մամուլը կոչված է լույս սփռելու։ Տիգրան Կամսարական ◆ Լուսավոր ենք… և ուզում ենք լույս տալ ուրիշներին (մամուլ)։ ◆ Թերթերի երեկվա լույս տեսած համարն անգամ թվում էր պատմություն։ (Հրաչյա Քոչար)
13. ուսում, գիտություն ◆ Լույս ցերեկով անգամ այդ ոլորապտույտ սանդուղքեներով նացողը կարող է ամեն րոպե մոլորվել։ (Րաֆֆի)
14. այն, ինչ որ պարզ հասկանալի է դարձնում աշխարհը՝ կյանքը ◆ Ճշմարտության լույսով մենք նորանոր հաղթանակների կհասնենք։ ◆ Փախավ, կորավ, որ էլ էնպեդ… ոչ պատահի պարտքատերին, ոչ երևա լույս աշխարհին։ Հովհաննես Թումանյան
15. գործածվում է որպես ուրախության՝ երջանկության՝ գեղեցկության՝ լավի խորհրդանիշ ◆ Լույս և ազատություն ժողովրդին։ ◆ Լույսը բացվել է, շուտ արտը գնամ։ Հովհաննես Հովհաննիսյան

Ածական

1. լուսավոր ◆ Ծաղիկները ցերեկները բուրում էին անուշահոտ, իսկ գիշերները լույս էին տալիս։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Այստեղ շատ լույս է։
2. պայծառ ու գեղեցիկ, լուսաշող ու չքնաղ ◆ Ու կտրիճը մնաց մոլոր ու շիվար, աչքերն հանգած լույս երեսին աղջկա։ (Ավետիք Իսահակյան) ◆ Լույս իջնի ձեր շիրիմի վրա։ Անահիտ Սեկոյան ◆ Բայց մինչև այսօր ոչ մի հողեղեն չի կարող նայել նրա լույս դեմքին։ Հովհաննես Թումանյան ◆ Մահախուճապ սերունդների աչքն է դիպել լույս գագաթին։ (Ավետիք Իսահակյան)
3. սպիտակ, ճերմակ, ճերմակափայլ ◆ Լույս ատամներով այն աղջիկը, որ այնպես զրնգան ծիծաղում էր։ (Ակսել Բակունց)
4. երջանիկ ◆ Ինչ արքա, ինչ բան - այդ լույս վայրկյանում։ Եղիշե Չարենց
5. լույսով, լույս ժամանակ, ցերեկով
6. հայեցակետով, որևէ հիմունքով
7. (փխբ․) վճիտ, զուլալ, ջինջ ◆ Գահի վրա երիտասարդ էլ-Սաման մեղմ գրկել է հրեշագեղ բամբիշին կրծքի վրա հյուսքը նրա ծփծփան հանց նունուֆար, լույս աղբյուրի երեսին։ (Ավետիք Իսահակյան)
8. լուսացող, հաջորդող ◆ Այդ դեպքը տեղի ունեցավ հունվարի մեկի լույս երկուսի գիշերը։

Հոմանիշներ

1. արևալույս, ճաճանչ, ճառագայթ, շող(ք), նշույլ, ուղփ (հին)
2. լուսավորություն, էլեկտրականություն, լույս, էլեկտրալուսավորություն, հոսանք (ժղ․)
3. ջահավառություն, լուսավառություն, ջահալուսություն (հնց․)
4. պայծառություն, լուսավորություն, լուսափայլություն
5. հստակություն, ջինջություն, պարզություն, վճիտություն, ռոշնություն (հնց․)
6. պարզություն, անամպություն, արևոտություն
7. կայտառություն, զվարթություն, ժրություն, խանդավառություն, կենսախնդություն, առույգություն, վառվռունություն, եռանդունություն
8. տե՛ս ուրախություն
9. կրթություն, ուսում, ուսումնառություն
10. տե՛ս դաստիարակություն
11. բարեկրթություն, քաղաքակրթություն, կրթանք (հզվդ․)
12. տե՛ս մարզանք, վարժություն
13. էլեկտրականություն, էլեկտրաէներգիա, էլեկտրալուսավորություն
14. տե՛ս ճրագ
15. ցերեկ, տիվ, այգ, (ժղ․)՝ օր, զօր
16. լուսաբաց, այգաբաց, այգ, արշալույս, առավայգալույս, լուսայգ, արևածագ, ադամալույս, առավոտ, վաղորդյան, այգալույս, լուսայգ, ծագ, լուսածագ, արևածագ, օրաբաց, լույս, այգալույս, (բնստ․) արևացայտ, արևաժաըթք, լուսայգ, դիմալույս, (ժղ․) ՝ աղոթարան, աղոթալույս, բարիլույս, մեգ, լուսաթաթախ, շաղաթաթախ, ծեգաբաց, (գվռ․)՝ լուսաղոթրան, լուսապեծ, լուսվելուս, ցնցուղ
17. տե՛ս տեսողություն

Արտահայտություններ

1. լույս ածել - տպագրությամբ հրապարակել
2. լույս անել
   1. լուսավորել ◆ Աղջիկը լույս արեց նրան։ Դերենիկ Դեմիրճյան
   2. լույսի դիմացից հեռանալ
3. լույս աշխարհ
   1. այս աշխարհը, որտեղ արևը լուսավորում է․ լույսի թագավորությունը ի հակադրություն խավարի թագավորության
   2. մարդիկ, հասարակություն ◆ Փախավ, կորավ, Որ էլ էնպես… Ոչ պատահի պարտքատերին, ոչ երևա լույս աշխարհին։ Հովհաննես Թումանյան
4. լույս աշխարհ բերել
   1. ստեղծել, առաջացնել, ծնել ◆ Նա ատեց… նրանց, որոնք իր պես մի աննյութ, անալի արարած էին լույս աշխարհ բերել։ (Նար-Դոս)
   2. դուրս բերել արևի երես
   3. բանտից՝ խավարից դուրս բերել՝ ազատել
   4. գաղտնիքը բաց անել, մի բան հայտնաբերել
5. լույս աշխարհ ելնել
   1. խավարից՝ գետնի տակից դուրս գալ ◆ Մութ նկուղներից լույս աշխարհ ելիր։ (Հակոբ Հակոբյան)
   2. որևէ թաքուն բան երևան գալ՝ բացահայտվել
6. լույս աշխարհ հանել
   1. գաղտնիքը, թաքուն բանը հայտնի դարձնել
   2. դուրս բերել արևի երես ◆ Ոսկորները հողի խորքի ծալքերից լույս աշխարհ է հանում։ (Ակսել Բակունց)
   3. բանտից՝ խավարից դուրս բերել՝ ազատել
   4. գաղտնիքը բաց անել, մի բան հայտնաբերել
7. լույս արեգակ - տե՛ս լույս-արեգակ
8. լույս բարի - (պատասխան՝ բարի գիշեր բարեմաղթության) բարի ցերեկ բացվի վրադ, բարի լույս լինի
9. լույս գցել
10. մի բան կամ տեղ լուսավորել ◆ Մասիսների ձյունոտ գագաթների սպիտակ ցոլքը լույս էր գցում մինչև սպիտակ երկնքի խորքը։ (Ակսել Բակունց)
    1. ի հայտ բերել, երևան հանել
    2. գտնել, գյուտ անել
    3. առաջ բերել, առաջացնել, ծնել, գոյացնել
    4. տպագրությամբ հրապարակել, լույս տեսցնել, հրատարակել
    5. շերամը չորրորդ քնից հետո ընդարձակ տարածության վրա միահար փռված թթենու ոստերու վրա փոխադրել և քոլել
11. լույս դառնալ
    1. չափազանց գեղեցիկ լինել
    2. նույնն է՝ լույսի բաժին լինել ◆ Լույս դառնաս, Գալուստ աղա… բացականչեց Գրիգորը։ (Լեո)
12. լույս ընծայել - հրատարակել ◆ Որոշել ենք… լույս ընծայել մի լրագիր բանվորական։ (Հակոբ Հակոբյան)
13. լույս ընծայվել
    1. հրատարակվել
    2. երևան գալ, լույս ընկնել, հայտնվել
14. լույս ընծայել - տպագրությամբ հրապարակել
15. լույս ընկնել
    1. մի բանի վրա լույսի ճառագայթներ սփռվել ◆ Իրիկնամուտի լույսն ընկավ դեմքին։ (Ակսել Բակունց)
    2. հրատարակվել
    3. ծնվել
    4. երևան գալ, հայտնվել ◆ Շուտով լույս ընկան նաև տնային կոկիկ ու մաքուր կառքերը։ (Լեո)
16. լույս թափել - լուսավորել ◆ Ջահը… առատ լույսեր թափեց տունը շրջապատող հրապարակի վրա։ (Լեո)
17. լույս իջնել - վերևից մի բանի վրա լաուս ընկնել
18. լույս իջնի - (օրհնանք հանգուցյալներին ուղղված) արդարների ու լուսավորների հետ լինի, դրախտ գնա ◆ Լույս իջնի ձեր շիրիմի վրա։ Անահիտ Սեկոյան
19. լույս լինել - ցերեկ լինել, մութն ընկած չլինել ◆ Պետք է լվանամ, քանի լույս կա։ Հովհաննես Թումանյան
20. լույս լույս է - լրիվ լուսացել է
21. լույս կաթել - լույս ընկնել, լույսի շող ընկնել
22. լույս-կիրակի, լույս- երկուշաբթի կամ դեպի լույս- կիրակի, լույս երկուշաբթի և այլն- կիրակի, երկուշաբթի և այլ օրվա նախորդ գիշեր
23. լույս կաթի - (բարեմաղթություն մեռածների հասցեին) իբր լուսավորվի, երկնքից լույս իջնի ◆ Լույս կաթի հորդ գերեզմանին։
24. լույս ու ճար անել - օգնություն հասցնել, դարման տանել, նեղ վիճակից ազատել
25. լույս պահել - մինչ լույսը հսկել, արթուն մնալ
26. լույս պսակ - առաջին ամուսնություն
27. լույս սփռել (մի բանի վրա)
    1. պարզել, պարզաբանել, հասկանալի դարձնել
    2. լուսավորել
    3. լուսավորություն տարածել ◆ Մամուլը կոչված է լույս սփռելու։ Տիգրան Կամսարական
    4. բացահայտել, որևէ բանի թաքուն հանգույցները բաց անել
28. լույս տալ
    1. լուսավորել ◆ Ծաղիկները ցերեկները բուրում էին անուշահոտ, իսկ գիշերները լույս էին տալիս։ Հովհաննես Թումանյան
    2. լուսավորություն տարածել ◆ Լուսավոր ենք… և ուզում ենք լույս տալ ուրիշներին։ (Մամուլ)
29. լույս ցերեկով - օրը ցերեկով, լույս ժամանակ
30. լույսը բացվել՝ ընկնել՝ ճեղքվել - լուսանալ ◆ Լույսը բացվել է, շուտ արտը գնամ։ Հովհաննես Հովհաննիսյան
31. լույսն ու մութ - գիշեր-ցերեկ ◆ Թող որ երգեմ լույսն ու մութին։ (Ռուբեն Սևակ)
32. լույսն ու մութը բաժանվել - սկսել լուսանալ
33. լուսո՝ լույսի մոտ - լուսաբացին
34. լույսն ու մութը չբաժանված - արշալույսը բացվելուց քիչ առաջ
35. լույսը պատերովը տալ
    1. չորս կողմը լուսավորել
    2. շատ գեղեցիկ լինել, գեղեցկությամբ փայլել
36. լույսի բաժին լինի - բարեմաղթություն ննջեցյալի համար
37. լույսի բաժին դառնալ - (ասվում է մեռածների հասցեին) իբր թե դրախտը գնալ, լուսավորների ու արդարների մեջ ընդունվել
38. լույսի կտոր
    1. մարմնով շատ սպիտակ
    2. շատ գեղեցիկ
39. լույսի պես
    1. մարմնով շատ սպիտակ
    2. շատ գեղեցիկ ◆ Աղջիկն այնքան սիրուն է, ինչպես լույսի կտոր։
40. լույսե լույս - լուսալուս, երեկոյան լույսից մինչև առավոտյան լույսը, ամբողջ գիշեր
41. լույսե լույս անել - ամբողջ գիշեր աշխատել
42. լույս տեսնել
    1. հրատարակվել ◆ Թերթերի երեկվա լույս տեսած համարն անգամ թվում էր պատմություն։ (Հրաչյա Քոչար)
    2. ծնվել
43. լույս ցերեկ - օրը ցերեկ, ցերեկ ◆ Լույս ցերեկով անգամ այդ ոլորապտույտ սանդուղքներով գնացողը կարող է ամեն րոպե մոլորվել։ (Րաֆֆի)
44. լույսը ճեղքվել - լուսանալ ◆ Վաղը առտուն լույսը չճեղքված ղրկե։ Հակոբ Պարոնյան
45. լույս(ը) քեզ (քո) տեսնողին - (ասվում է մեկին, որ երկար ժամանակ չի երևում) լուսավորվի քեզ տեսնողը ◆ Այս ո՞ւր ես, ինչո՞ւ չես երևում, լույս քեզ (քո) տեսնողին։
46. լույսի (լուսո) լիճ - աչք ◆ Երկայնաձիգ արտևանունքները եզերում էին նրա այդ լուսո լճերը։ (Մուրացան)
47. մի լույս բացվել - մի հնար՝ ճար գտնվել ◆ Երևի մի լույս կբացվի, մենք էլ այս դառը նեղությունից կազատվենք։

Հոլովում

	Եզակի թիվ	Հոգնակի թիվ
Ուղղ.	լույս	լույսեր(ը)
Սեռ.	լույսի	լույսերի
Տր.	լույսի(ն)	լույսերի(ն)
Հայց.	լույս(ը)	լույսեր(ը)
Բաց.	լույսից	լույսերից
Գործ.	լույսով	լույսերով
Ներգ.	լույսում	լույսերում

Թարգմանություններ
անգլերեն՝ light գերմաներեն՝ դանիերեն՝ թուրքերեն՝ իսպաներեն՝ իտալերեն՝ հոլանդերեն՝ հունարեն՝ շվեդերեն՝ պորտուգալերեն՝ ռուսերեն՝ свет (ru) ‎(svet), рассвет (ru) ‎(rassvet), огонь (ru) ‎(ogonʹ), огонёк (ru) ‎(ogonjók), прозрачный (ru) ‎(prozračnyj), чистый (ru) ‎(čistyj), ясный (ru) ‎(jasnyj) վրացերեն՝ ֆրանսերեն՝

Աղբյուրներ

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976։
• Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ, Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1969։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան, Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն», 1967։
• Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, Երևան, «Երևանի Պետական Համալսարան», 2009։
• Սերգեյ Աշոտի Գալստյան, Դպրոցական բառակազմական բառարան (Դպրոցական մատենաշար) (խմբ. Հովհաննես Զաքարյան), Երևան, ««Զանգակ-97» հրատարակչություն», 2011 — 230 էջ, ISBN 978-99941-1-933-2։

• Ս․ Գասարջյան, Ճարտարապետական և շինարարական տերմինների ռուս-հայերեն և հայ-ռուսերեն բացատրական բառարան, Երևան, 2007 — 572 էջ։
• Ֆարիդ Գրիգորյան, Ռազմագիտական տերմինների դպրոցական հայերեն-ռուսերեն թարգմանական-բացատրական բառարան (Մակմիլան-Արմենիա), Երևան, 2006 — 144 էջ։